Oud-informateur Van Zwol: Wilders had premier moeten worden

Richard van Zwol, een van de architecten van het kabinet-Schoof, vindt dat het "het meest ordelijk en wenselijk" was geweest als PVV-leider Geert Wilders premier was geworden. "Sinds Joop den Uyl zit de legitimiteit van de premier ook in het feit dat hij de verkiezingen gewonnen heeft", zegt Van Zwol in een gesprek met Nieuwsuur.

Van Zwol ziet nu dat Wilders heel veel ruimte neemt, terwijl premier Dick Schoof in een lastige positie zit. "Ik heb veel respect voor Dick Schoof, maar het maakt het niet makkelijk voor hem. Je ziet dat je toch minder machtsmiddelen hebt als je niet zelf dertig of veertig zetels in de Tweede Kamer meeneemt."

Van Zwol, die als ambtenaar ook bij eerdere formaties betrokken was, merkte dat de afspraak dat alle partijleiders in de Kamer zouden blijven ook de dynamiek aan de onderhandelingstafel veranderde. "Je zag dat iedereen op zoek was. Wie heeft nou de inhoudelijke leiding bij de onderhandelingen? Normaal is dat de fractievoorzitter van de grootste partij."

Van Zwol zegt dat hierdoor de rol van de informateurs bij het schrijven van teksten groter werd. "Deze onderhandelaars konden ook redelijk wat afstand van elkaar houden, want ze gingen niet met z'n vieren in het kabinet."

De oud-informateur, die jarenlang als topambtenaar achter de schermen opereerde, vond het "best wel even spannend" om uit de schaduw te stappen. Ook moest hij "over een zeker ongemak heen stappen" om als CDA'er deze formatie te begeleiden.

Toch zei hij geen 'nee' toen de vier partijen hem vroegen. "Een kabinetsformatie is een belangrijk, maar ook kwetsbaar moment in onze parlementaire democratie. Als je wordt gevraagd om te helpen, moet je niet te snel nee zeggen." Hij zegt dat hij zichzelf als procesbegeleider zag, en dat zijn eigen mening er niet toe deed.

Tijdens de formatie heeft Van Zwol twee keer getwijfeld of het zou lukken. "Eén keer vanwege de financiën - dat was een hele moeilijke puzzel - en één keer omdat we de deadline dreigden te missen." Ze kregen acht weken om tot een Hoofdlijnenakkoord te komen. Die deadline was volgens hem niet vrijblijvend: "Soms moet je ook de inschatting maken dat het er ook niet meer in zit als je die niet haalt. En dat was tot op het eind spannend."

De onderhandelaars wilden het strengste asielbeleid ooit. Van Zwol zegt dat hij daarbij "zeker heeft meegedacht" over het omstreden noodrecht. "Vanuit het idee: deze partijen willen scherper aan de wind varen op asiel. Dat stond ook in hun verkiezingsprogramma's. We moeten ons ook realiseren dat de afgelopen vijftien jaar bewindslieden van uiteenlopende partijen niet uit de voeten konden met de bestaande instrumenten. Dus dat dan aan tafel de politieke wens is om te kijken wat wél kan, dat vind ik wel navolgbaar."

Bij de Raad van State, waar Van Zwol adviseert over wetsvoorstellen, hebben collega's hem hier wel op aangesproken. "Maar dan krijgen ze van mij het antwoord dat ik de kritiek begrijp en serieus neem, maar dat het ook politiek noodzakelijk is hierover door te praten".

Volgens van Zwol is het uiteindelijk een politiek besluit geweest om het noodrecht niet door te zetten, maar hij denkt nog steeds dat het juridisch wél had gekund.

Dat Van Zwol uiteindelijk ook formateur werd, was "een noodgreep". Als formateur werd hij verantwoordelijk voor het samenstellen van het kabinet. "Op een gegeven moment was 's nachts het hoofdlijnenakkoord klaar, maar er was nog geen formateur en beoogd premier. Toen was het een noodgreep dat ik de resterende paar weken als formateur voor mijn rekening zou nemen. Gewoon, in alle eerlijkheid, om te voorkomen dat er eigenlijk een rommelige en onduidelijke situatie zou komen."

Ook dat was een spannende periode, zegt Van Zwol. Hij wil niet zeggen hoeveel mensen er precies benaderd zijn om premier te worden, maar het zit "dichter bij de vijf waar het AD over publiceerde, dan de vijftien die de Telegraaf noemde".

Over het nieuwe kabinet wil Van Zwol weinig kwijt. "Het is veel te vroeg om daar stellige uitspraken over te doen. En ik wil ook oppassen om als oud-informateur de beste stuurman aan wal te spelen met al te veel commentaar."

Al in de eerste weken van het nieuwe kabinet bleek de verhouding tussen Schoof en Wilders ingewikkeld: